كتابخانه‌های مساجد
كتابخانه‌هاي مساجد نخستين و در عين حال رايج‌ترين كتابخانه‌هاي عمومي در جهان اسلام بوده‌اند كه توسط خود مردم ساخته، سازماندهي و اداره مي‌شدند. بسياري از اين كتابخانه‌ها مجموعه كوچك كتاب‌هاي ديني بودند كه در يكي از شبستان‌هاي مسجد و يا در جوار آن نگهداري مي‌شدند و ظاهراً هيچ محل ثابتي براي آنها وجود نداشته است. اين كتابخانه‌ها بيشتر در كنار منبر و محراب و در دسترس عموم قرار مي‌گرفت. ايجاد كتابخانه در چنين محلي سبب مي‌شد كه كتابخانه بيشتر در معرض ديد و در نتيجه، قابل دسترس‌تر باشد.
تاريخچه
تعيين تاريخ ايجاد نخستين كتابخانه مسجد كار دشواري است. به نظر مي‌رسد كه هنگام بحث درباره كتابخانه‌هاي اسلامي به جاي تأكيد بر نخستين كتابخانه، بايد به بزرگ‌ترين آنها اشاره داشت؛ زيرا در قرون اوليه اسلامي كتابخانه‌هاي بسياري به طور همزمان در بلاد مختلف ايجاد شد. اما مسلم است كه كتابخانه‌هاي مساجد طي قرن دوم هجري به وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعاليت خويش ادامه دادند.
در اواسط قرن دوم هجري، مسلمانان به نگارش و تدوين كتاب به ويژه در زمينه علوم قرآني و سيره و حديث اهتمام ورزيدند و در اواخر همين قرن كتاب‌هايي در ساير موضوعات از جمله سيره رسول اكرم صلی الله علیه و آله و مغازي، غرايب‌الحديث همچنين قرائت، نقطه‌گذاري، اعراب و وقوف قرآن تأليف كردند.
كتابخانه مسجد قرطبه در اندلس، كتابخانه‌هاي مسجد قرويين در شهر فاس مراكش، كتابخانه مسجد قيروان در تونس و كتابخانه‌هاي مسجد نور و مسجد عباسيه در اسكندريه مصر از جمله كتابخانه‌هاي مهم مساجد در قرون دوم تا نهم هجري بودند.
از قرن نهم به بعد، بسياري از مسلمانان با اين انديشه كه موضوعات غيرمذهبي با اعتقادات ديني منافات دارد، بسياري از كتاب‌ها را از مجموعه كتابخانه‌هاي مساجد خارج كردند.
از شواهد تاريخي برمي‌آيد كه همه مساجد داراي كتابخانه نبوده‌اند اما تقريباً در همه مساجد جامع، مجموعه‌هاي كتاب وجود داشته است. برخلاف مساجد معمولي كه فراوان و عموماً كوچك بودند و براي آن ساخته مي‌شدند كه مؤمنان نمازهاي روزانه خود را در آن به‌جاي آورند؛ مساجد جامع بزرگ و وسيع بودند و نماز جمعه و نمازهاي عيد فطر و عید قربان در آنها برگزار مي‌شد. بنابراين مي‌توان ادعا كرد كه ايجاد كتابخانه در مساجد جامع با نقش آنها به عنوان محل اجتماعات همگاني سازگار بوده است.
از آنجا كه برخي از كتابخانه‌هاي مساجد، تالارها يا اتاق‌هاي مطالعه بزرگي داشته‌اند، بسياري از نشست‌هاي مختلف نيز در آنها برگزار مي‌شد و بسياري از فعاليت‌ها و كاركردهاي مساجد در كتابخانه‌هاي آنها انجام مي‌گرفت.
كتابخانه‌هاي مساجد در ايران
تطور كتابخانه‌هاي مساجد در ايران، سرگذشتي تقريباً مشابه كتابخانه‌هاي مساجد ساير كشورهاي اسلامي دارد.
از قرن نهم به بعد كتابخانه‌هاي مساجد دچار انحطاط شدند. حمله مغولان به ايران بسياري از كتابخانه‌هاي مساجد را از بين برد. بعد از مغول و به خصوص از زمان صفويه كه مساجد رونق دوباره‌اي يافتند، كتابخانه‌هاي مساجد نيز آرام آرام شكل گرفتند. اين روند تا پيروزي انقلاب اسلامي (1357) به كندي ادامه يافت؛ اما پس از آن، مساجد دوباره كانون توجه مردم و به خصوص جوانان شدند و سازمان‌هاي مختلفي براي رونق فعاليت آنها به‌وجود آمد، مانند مركز رسيدگي به امور مساجد، مؤسسه عمران مساجد و ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد.
ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد كه در 1372 تأسيس شد، توليت كتابخانه‌هاي مساجد را بدست گرفته و برنامه‌ريزي و ساماندهي اين كتابخانه‌ها را آغاز كرد. بنابر آخرين آمار رسمي بالغ بر 70000 مسجد در كشور وجود دارد. از اين تعداد، حدود 7000 مسجد داراي كتابخانه هستند اما تنها 1275 كتابخانه به صورت رسمي و به عنوان كتابخانه مسجد زيرپوشش ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد قرار دارد كه بر اساس وسعت فضا، حجم منابع، جامعه استفاده‌كننده، تجهيزات و وسايل و نيروي انساني ثابت و متغير به پنج درجه تقسيم شده‌اند.
كتابخانه‌هاي زير پوشش اين ستاد يا به صورت مستقل در مساجد قرار گرفته‌اند و يا زيرپوشش كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد فعاليت مي‌كنند. در حال حاضر به طور رسمي 151 كتابخانه درجه يك، 182 كتابخانه درجه دو، 246 كتابخانه درجه سه، 281 كتابخانه درجه چهار و 415 كتابخانه درجه پنج وجود دارد. از 1275 كتابخانه، 490 كتابخانه در مراكز استان‌ها (39 درصد)؛ 450 كتابخانه در شهرستان‌ها (35 درصد)؛ 260 كتابخانه در روستاها (20 درصد)؛ و 75 كتابخانه در شهرك‌ها (6 درصد) استقرار دارند.
طبق آمار موجود تعداد افرادي كه در 1374 از كتابخانه‌هاي مساجد استفاده مي‌كردند 9730 نفر بوده‌اند. اين رقم در حال حاضر (1384) به 345750 نفر عضو دائم رسيده است.
بيش از 83 درصد اعضا را دانش‌آموزان و دانشجويان زير 25 سال تشكيل مي‌دهند. از اين ميان، 65درصد مؤنث هستند تا سال 1379، مجموعه‌هاي كتابخانه‌هاي مساجد از طريق هديه و وقف‌هاي مردم و موارد اندكي نيز از طريق خريد تأمين مي‌شدند. از آن به بعد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي هر ساله سهميه 500 جلدي رايگان براي هر كتابخانه تحت پوشش ستاد عالي مساجد در نظر گرفت. اين ابتكار موجب غناي بي‌سابقه اين مجموعه‌ها شده است.
ترتيب اين تخصيص از اين قرار است: وزارت ارشاد از محل بودجه‌هاي حمايتي خود، كتاب‌هاي چاپ اول ناشران را مي‌خرد و در انبار مؤسسه نمايشگاه‌هاي فرهنگي ايران انبار مي‌كند؛ نماينده ستاد عالي مساجد در محل حضور يافته و آنچه را مناسب مي‌يابد انتخاب كرده و تشريفات ارسال و توزيع آنها را در بين كتابخانه‌هاي مساجد انجام مي‌دهد.
پس از 1374، تأمين تجهيزات كتابخانه‌اي نيز در اختيار كتابخانه‌هاي زير پوشش ستاد عالي مساجد قرار گرفت. تعداد و نوع اين تجهيزات نيز بسته به فضاي موجود در مسجد و ميزان استفاده تعيين مي‌شود. فضاي كتابخانه‌هاي مساجد از 10-12 تا 1600 مترمربع در نوسان است. بر اساس استاندارد ستاد عالي مساجد براي اين نوع كتابخانه‌ها حداقل فضاي كتابخانه مسجد در مناطق شهري 100 مترمربع و در مناطق روستايي و حومه شهرها 70 متر مربع تعريف شده است.
بر اين اساس كتابخانه‌هايي تحت پوشش ستاد عالي كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد قرار مي‌گيرند كه فضاي مفيد آنها براي ايجاد كتابخانه در حد استاندارد باشد. ستاد به كتابخانه‌هاي كوچك نيز به تناوب با اهداي كتاب و تجهيزات ياري مي‌نمايد، اما براي آن كه زير پوشش ستاد عالي قرار گيرند، لازم است كتابخانه در حد استاندارد باشد.
دسترسي به مواد در كتابخانه‌هاي مساجد بسيار سهل است. در اين كتابخانه‌ها هيچ كتابي خاص نيست و تمام كتاب‌ها را به همه اعضا امانت مي‌دهند. شرط عضويت، ارائه معرفي‌نامه و پرداخت حق عضويت است. كتابدار و استفاده‌كننده همه اهل يك محل هستند و يكديگر را مي‌شناسند. اين وضع نياز به مقررات اداري را به حداقل رسانده است. در كتابخانه‌هاي مساجد از كار داوطلبانه استفاده مي‌شود و گردانندگان، عموماً جوانان محل هستند. ستاد عالي مساجد بودجه‌اي براي پرداخت حقوق كتابداران كتابخانه‌هاي مساجد ندارد چنانچه حقوقي به ايشان پرداخت شود، از صندوق مسجد مربوط و هيئت امناي آن است.
هدف اصلي كتابخانه‌هاي مساجد خدمت به جامعه مؤمنان است. ارائه خدمت به ساير شهروندان به ويژه اهل محل در درجه بعدي قرار دارد. با اين وجود، استفاده از كتابخانه در محل براي همگان آزاد است و امانت كتاب به تشخيص كتابدار به هر كس كه تقاضا كند صورت مي‌گيرد.
در كتابخانه‌هاي مساجد علاوه بر ارائه خدمات و منابع اطلاعاتي، فعاليت‌هاي تبليغات ديني نيز صورت مي‌گيرد.
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "كتابخانه‌هاي مساجد" از ابوالفضل هاشمي، بازیابی: 16 مرداد 1392.